1830 sayımına göre Sarayönü'nün nüfusu
Köklü bir tarihi geçmişe sahip olan Sarayönü, Osmanlı Devleti döneminde Saidili'ne bağlı bir köydü. Günümüzde ise Konya iline bağlı bir ilçedir. Sarayönü gerek birçok kültüre ev sahipliği yapması gerekse Kafkaslardan, Balkanlardan ve Kırım'dan gelen göçmenleri barındırması sebebiyle önemli bir yerleşim yeridir. Bizde bildirimizde bu önemli yerleşim yerinin, Osmanlı Devleti'nde yapılan ilk nüfus sayımına göre nüfusunu ele alacağız. Bildirimizi hazırlarken başlıca kaynağımız Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi'nde bulunan 3451 numaralı nüfus defteri olmuştur.
Modern manada Dünyada ilk nüfus sayımı 1749 yılında İsveç'te yapılmıştır. Sonraki yıllarda 1760'ta Norveç, 1769'da Danimarka, 1787'de İspanya, 1790'da Amerika Birleşik Devletleri'nde, 1801'de İngiltere ve Fransa'da nüfus sayımları gerçekleştirilmiştir. Bilindiği üzere Osmanlı Devleti'nde ise XV ve XVI. yüzyıllarda vergi tahsili için hane esaslı tahrirler yapılmıştır. Ancak bu tahrir işlemi XVII. Yüzyıldan itibaren terk edilerek XVIII. yüzyılda avarız sayımlarının yapıldığı görülmektedir. Osmanlı Devleti'nde ilk nüfus sayımı II. Mahmud döneminde (1808-1839) gerçekleştirilmiştir. Köklü ıslahatlara girişen II. Mahmud, 1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nı kaldırarak yerine Asakir-i Mansûre-i Muhammediye adıyla bir ordu kurmuştur. İşte hem kurmuş olduğu yeni orduya asker temini hem de vergi tahsili için 1828/29'da ilk nüfus tahririne İstanbul'da başlanılmış ise de araya 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı'nın girmesiyle bu sayım ülke genelinde gerçekleştirilememiştir. Savaştan sonra 1830 yılında tekrar sayıma başlanmış ve 1831 yılında tamamlanmış ve Nüfus defterlerine kaydedilmiştir. Son yıllarda Nüfus defterleri üzerine yapılan çalışmalarda bir artış görülmektedir. Bu artışta defterlerin tasnifinin yakın zamanda tamamlanmış olması etkilidir. Nüfus defterleri üzerine tasnif çalışmaları tamamlanmadan önce1830/31 nüfus sayımı ile ilgili bazı çalışmalar yapıldığı görülmektedir.
Bunlardan en eskisi Enver Ziya Karal tarafından yayınlanan bir icmal defteridir. Bundan başka şerÊ»iyye sicillerindeki kayıtlardan ya da arşiv çalışmaları sırasında tesadüfen elde edilen defterlere dayalı yapılmış alışmalar da bulunmaktadır. Ancak Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan Nüfus defterlerinin tasnif edilerek 2010 yılından itibaren araştırmacıların hizmetine sunulması bu defterlere araştırmacıların ilgisini artırmıştır. Nitekim son yıllarda Nüfus defterleri esas alınarak çok sayıda tez hazırlanmıştır. Ancak yine de bu konuda çalışma yapılacak daha çok sayıda idari birim ve defter bulunmaktadır.
3451 Numaralı Nüfus Defteri ve Sarayönü
Sarayönü'nün nüfusunun kayıtlı bulunduğu defter Başbakanlık Osmanlı Arşivi Nüfus Defterleri tasnifi arasında bulunmaktadır. Defter 25 x 72.5 cm. ebadında, kodu NFS. d. olup numarası 3451'dir. Toplam sayfa sayısı 304 yani 152 varak olan defterin 92a-93b varakları arasında Sarayönü'nün nüfusu kayıtlıdır. Her sayfada sekiz satır olup her satırda ortalama 3 hane bulunmaktadır. Satırlar kırmızı kalemle çizilen çizgilerden oluşmaktadır. Deftere ilk nüfus kaydı yapılırken siyah kalem kullanılmış, kaza, köy ve mahalle isimleri, hane yazısı ve daha sonraki değişiklikler (doğum, ölüm ya da hane üyelerinden askerde veya başka bir yerleşim yerinde bulunanlar) kırmızı kalemle yazılmıştır. Defterde hane numarası yazılmamış, transkribe ederken tarafımızdan verilmiştir. Defterin kaydedildiği tarihle ilgili herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Gerek defterin baş kısmında gerekse son kısmında defteri kaydeden ve kaydedildiği tarihle ilgili herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Ancak defterin tasnif bilgilerinin bulunduğu kısımda defterin yılı 12469 olarak yazılmıştır. Araştırmada Karaman eyaletinde nüfus sayımına 1830 yılı Temmuz ayında başlanmış ve aynı yılın sonlarında tamamlanmıştır. Dolayısıyla Sarayönü'nün nüfus tahriri 1830 yılında yapılmış olup defter de 1830 yılına ait bir defterdir. Nüfus sayımının yapıldığı 1830 yılında Sarayönü köy statüsünde olup Saidili kazasına bağlıdır. Osmanlı Devleti yönetiminde zaman zaman nahiye zaman zaman kaza statüsünde bulunan Saidili'nin 1830 yılında Konya sancağına bağlı bir kaza olduğu görülmekte ve kazanın merkezi Kadınhanı'dır. Aynı tarihte Saidili kazası 17 mahalle ve iki köyden13 oluşmaktadır. Mahalleler Hacıveli, TekyenişÃ®n, Derinli, Karahisarlı, Hacıpirli maÊ»a-Kurthasanlı, Çavundur, Şahvirdi (Şahviran), Ferhanlı, Köylü, Ahmed, Hacı Muradlı, Hacı Mehmedli, Kabaca Ali (Kabacalı), Kara Halil, Ladik Derbendi Aşağı Mahalle, Göcek ve Pancarcı'dır. Saidili kazasının köyleri ise Osmancık ve Sarayini'dir. Defterde Sarayönü'nün ismi "Sarayini" olarak kayıtlı olup Saidili kazasına bağlı bir köydür. O sırada köyde yönetici olarak muhtar bulunmaktadır. Muhtar ise Hatip Abdullah oğlu Hacı Mehmet'tir. Hacı Mehmed muhtemelen köyün ilk muhtarı olabilir. Zira muhtarlık teşkilatı İstanbul'da 1829'da teşkil edilmiştir. Defterde verilen bilgilerde İstanbul'dan hemen sonra 1830 yılından itibaren Karaman eyaletinde muhtarlık teşkilatının kurulduğu görülmektedir. Bu sırada köyün imamı ise Hancı İsmail oğlu Mehmet'tir. Burada verilen bilgiler muhtarlık teşkilatının Anadolu'da kuruluş tarihinin tashih edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Çünkü mevcut çalışmalarda verilen bilgilere göre Osmanlı Devleti'nde muhtarlık teşkilatı ilk önce 1829 yılında İstanbul'da, taşrada ise ilk önce 1833 yılında Kastamonu'da teşkil edilmiştir.
1830 yılında Sarayönü 78 haneden oluşmaktadır. Bu 78 hanede 277 erkek nüfus bulunmaktadır. Erkek nüfus kadar kadınlarında olacağını kabul ederek 277 erkek nüfusun yanına 277 kadın ilave edince köyün nüfusu 554 olmaktadır. Köyün nüfusu hane sayısına göre fazla ve normalin üstünde görülmektedir. Ancak incelediğimiz defterde 13 hanede aile reisi, çocukları ve torunları birlikte kayıtlıdır. Yine 28 hanede iki ve daha fazla yetişkin kardeş ve çocuklarının birlikte kaydedildiği görülmektedir. 34 hane ise çekirdek aile statüsünde yani hane reisi ve çocukları birlikte kayıtlıdır. Bu bilgilerin Sarayönü'nün nüfusunun neden fazla olduğu hakkında bir fikir vermiş olduğu kanaatindeyiz. Nüfus sayımının yapıldığı sırada Sarayönü hane sayısına göre Saidili kazasının önde gelen köylerinden biri olup dördüncü sıradadır. Bu sayımdan sonra da Sarayönü'nün nüfusunun pey der pey arttığı görülmektedir. Nitekim yaklaşık 15 yıl sonrasına ait (1844/45) Temettuat defterlerin de köyün hane sayısı 112'dir. Hane sayısında yaklaşık olarak % 45'lik bir artış vardır. Hane sayısı 34 artarak 78'den 112'ye çıkmıştır. Sarayönü'nün 1288/1871 yılındaki hane sayısı 132, nüfusu ise 416 kişidir. Sarayönü'nün hane sayısı ile nüfusu sonraki yıllarda da artmış ve 1894/95'de hane sayısı 310 nüfus ise 1066'ya ulaşmıştır. XX. yüzyıl başlarında Sarayönü'nün nüfusu 1000 kişiyi geçmiştir.
Köydeki mesleklere bakacak olursak şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır. Tahmin edileceği üzere nüfusun büyük bir çoğunluğu yani yaklaşık % 90'ı çiftçidir. 78 hanenin 70'i çiftçidir. Köyde ayrıca 3 adet rençber ve 2 adet çoban bulunmaktadır. Bir kişinin mesleği ise kaydedilmemiştir. Bu meslekler, sayımın yapıldığı dönemde Sarayönü halkının tarım ve hayvancılıkla uğraştığını ortaya koymaktadır.
Nüfus defterindeki bilgilere göre köyün en yaşlıları 89 yaşındaki Abdal Hasan oğlu Ömer ile Hacı Ahmet oğlu Mustafa'dır. Veli Ümmet oğlu Abdülkadir ise 83 yaşındadır. Köyün en küçük ferdi üç aylık bebek olan Hüseyin oğlu Hasan'dır. Köyden üç kişinin ise Asakir-i Mansûre ordusunda asker olduğu görülmektedir. Bunlar 29. hanedeki Halil, 53. hanedeki Abdülkadir ve 56. Hanede bulunan Hasan'dır. Defterde verilen bilgilerde köyde gayrimüslim nüfus bulunmamaktadır. Ancak etnik olarak birer adet Kürd ve Laz lakaplı kişi bulunmaktadır. Bunlar 69. hanede Kürd Ali oğlu Hasan ve 14. hanede Laz Mehmed oğlu İsmail'dir. Bu bilgiler köye dışarıdan göç olduğu yönünde bir kanaat oluşturmaktadır. 1830 nüfus sayımında Sarayönü'nde 78 hane ve 277 erkek nüfus bulunmaktadır. Ancak toplam nüfusu kesin olarak öğrenemiyoruz. Fakat erkek nüfus kadar kadın nüfusun olacağını kabul ederek Sarayönü'nün nüfusunun 554 olduğunu söyleyebiliriz. Nüfus sayımının yapıldığı dönemde Sarayönü Saidili kazasının en büyük köylerinden biri olduğu görülmektedir. Hane sayısına göre toplam 19 yerleşim yeri içinde dördüncü sırada yer almaktadır. Hane sayısına göre sıralama şu şekildedir. Ferhanlı Mahallesi 107, Göcek Mahallesi 83 ve Lâdik Derbendi Aşağı Mahalle 82 hane ve 78 hane ile dördüncü sırada Sarayönü gelmektedir. Sayımın yapıldığı tarihte köyün muhtarı Hacı Mehmet'tir. Hacı Mehmet muhtemelen köyün ilk muhtarıdır. O dönem köy halkı tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Yine bildiri konumuzla doğrudan ilgili olmamakla birlikte belirtmekte fayda gördüğüm muhtarlık teşkilatının Anadolu'da 1833 yılında Kastamonu'da kurulduğu görüşü geçerliliğini kaybetmiştir. Zira 1830 yılında Karaman eyaletinde muhtarlığın teşkil edildiği görülmektedir.