Geçmişten günümüze "Sarayönü"-33

YOK OLAN BİR SANAT: LADİK HALISI (2)

Halı Malzemeleri

Lâdik halısının dokunduğu tezgâhların 1970’lerden önce, hemen hemen bütün aksamı ağaçtan iken, 1990’lardan sonra her bir parçası demirden yapılmaya başlanmıştır. Bu tezgâhların imal edildiği en büyük merkez ise, Isparta'dır. Ama Konya'da da halı tezgâhı imal edildiğini biliyoruz. Halıda kullanılan iplerin çözgüsü pamuk, örgüsü ise % 100 yündür. Lâdik halısının örgü iplerinde, belki XIX. yüzyılda kökboyanın kullanıldığını söyleyebiliriz. Zaten XIX. yüzyılda kök boya imalatında kullanılan cehri bitkisi3, kök boya imalatında kullanılmak için çok miktarda üretiliyordu. Ancak XIX. Yüzyılın sanayileşmesinin etkisiyle, batıdan çok daha ucuza mal olan kimyasal boya, kök boya geleneğini yok etmiştir. 1970'lerde artık halı iplerinin boyasında krom boya kullanılıyordu. Krom boya ile renklendirilmiş bu ipler, diğerlerinde olduğu gibi, genellikle Isparta’da imal ediliyordu. Dolayısıyla bölgedeki halı üreticileri, hemen her halı imalında kullanılan malzemeleri başka yerlerde de bulunsa, Isparta’dan temin ediyorlardı.

Halının temel malzemelerinden olan bu yün iplerin, her rengi mevcuttur; halıda hemen hemen her renk kullanılmaktadır. Ancak Lâdik halı modellerinde bazı renkler ön plana çıkmaktadır ki bunların sayısı 13'ü bulmaktadır. Neredeyse Lâdik halısı, bu renkleriyle temayüz etmiştir. Bu renkler beyaz, kırmızı, lacivert, koyu pembe, açık pembe, koyu yeşil, açık yeşil, sarı, bej, kahverengi, siyah, açık mavi ve koyu mavidir. Bu renklerin fazla kullanılması, müşterilerin tercih etme sebebi olarak gösterilse de bunu başka unsurlarla, başka sebeplerle açıklamak gerekmektedir.

[caption id="attachment_13572" align="alignnone" width="300"] ????????????????????????????????????[/caption]

Halı Modelleri

Lâdik halısında yaygın olarak kullanılan 50 çeşit model bulunmaktadır. Bu modellerin yaygınlaşmasını da klâsik bir tarz haline gelmesiyle açıklayabiliriz. Bu bağlamda en çok dokunan halı modelleri 15-20’yi bulmaktadır. Her bir modelin ayrı ayrı isimleri de bulunmaktadır. Yaygın olan bu modeller arasında en gözde olanları ise şunlardır: “Yıldız boş göbek”, “Yıldız dolu göbek”, Osmanlı”, “Lâleli”, “Madalyon”, “Papatya göbek”, “Çamlı dolu göbek”, “Çamlı boş Göbek”, “Rum mezarı”, “Köşe göbek”, “Vazolu”, “Bindallı” “Serpme”, “Küpeli”, “Ceylanlı” ve “Hereke”dir. Lâdik halıları, sıra ve tel hesabıyla dokunmaktadır. Dokumacı kadınlar birbirleriyle, günlük olarak, bir sıra sayısı belirleyerek veya sıra sayısı ile rekabet ederek işlerini ölçmekte veya mukayese etmektedirler. Örneğin birisi diğerine ‘ne kadar yaptın (çalıştın)’ anlamında bir soru sorduğunda, o da, ‘On sıra yaptım’ şeklinde cevap verebilmektedir. Lâdik halısında metrekareye düşen düğüm (ilmek) sayısı, 200.000'dir4. Dokunan halılar arasında en küçük boyutta olanına ‘yolluk’ denilmektedir. Bu yolluğun, aynı zamanda büyüklüğünü tanımlamak için tel hesabı da kullanılmakta ve “300 telli” bir yolluk denildiğinde insanın zihninde ne kadar büyüklükte bir halı olduğu şekillenmekte, anlaşılmaktadır. Halılar aynı zamanda eni ve boyu esas alınarak, metreleriyle de ifade edilmektedir. Bir yolluk 80’e 2.50 (metre) veya 90’a 3 (metre) olarak da tanımlanmaktadır. Bunların bazıları ustaların, bazıları dokumacıların bazıları da üreticilerin kullandıkları terminolojidir. Hemen her bir tanımı tüketicinin biliyor olması beklenemez. Lâdik halıları, boyut hesaplamalarında kullanılan bütün ifadeler ile tarif edilecek olursa, küçükten büyüğe doğru yolluktan sonra sırayı, 1.20-150'ye 2.20- 2.50 olan ve “500 telli” olarak adlandırılan, 4 metrekarelik halı alır. Daha sonra, 2’ye 3 olan ve 800 telden oluşan 6 metrekarelik halı gelir. Bunu, “1000 telli” olarak tabir edilen halı takip eder. Bu halının boyu da, 9 metrekaredir ve 2.50'ye 3.50 olarak dokunmaktadır. Lâdik halıları içerisinde en büyük olanı ise, “1200 telli”dir. 3’e 4 olan bu halı, 12 metrekareden oluşmaktadır. Boyutları dile getirilen bu halılar içerisinde en çok dokunanları ise, “800 telli (6 metrekare)” ve “1000 telli (9 metrekare)” olanlardır. Bu büyüklükteki halıların daha çok tercih edilmesinde evlerin veya odaların ölçülerinin etkisi olmalıdır. Bir halının dokumasında kaç kişi görev almaktadır? Bu sorunun cevabı, ilk önce, halının büyüklüğüyle alakalı olmalıdır. Küçük bir halı ise, mesela yolluk ise bunu bir kişi dokuyabilir. Bu işi iki kişi de yapabilir ama bu kesinlikle 5 kişi olmaz. Belki halının boyuna dokumasında aynı güzergâhı birkaç kişi de dokuyabilir ama halı imalatçıları bu tarz değişiklikleri pek tasvip etmemektedir. Çünkü bu şekilde dokunan halı, aynı güzergâh üzerinde birkaç kişi el değiştirdiğinde, dokumada ‘kalite farkı’ yaratmaktadır. Bir sırayı dokuyan bir usta birkaç gün sonra sırasını başkasına verdiğinde, o kişinin düğümleri ve hatta kirkit (halı sıkıştırma tokmağı) vurma biçimi bile değişeceğinden, halının kalitesi değişmekte (bir kısmı gevşek, bir kısmı sıkı veya pot durabiliyor) ve birtakım kusurlar ortaya çıkmaktadır5. Dolayısıyla, çözgüde 300 telli bir yolluğu, en fazla 2 kişinin dokuması ve halının sonuna kadar da işi aynı kişilerin götürmesi istenmektedir. Bu, 3 kişi olursa kabul edilmemektedir. Buna göre bir kişi asgari 150 telli bir çözgüyü götürebilmektedir. Bu doğrultuda, halıları kaç kişinin dokuyacağı, halıdaki tel sayısının kişi sayısına bölünmesiyle hesaplanmakta ve o halıyı kaç kişinin dokuyacağı bulunmaktadır. Buna göre 500 telli bir halıyı en az 2 en fazla 3 kişi; 800 telli halıyı en az 3, en fazla 4 kişi; 1000 telli halıyı en az 4 en fazla 5 kişi; 1200 telli halıyı da en az 5 ve en fazla 6 kişi dokuyabilmektedir. Bir halıyı kaç kişinin dokuyabileceğini gördük ama aynı halıların ne kadar sürede dokunacağı nasıl belirleniyordu? Bununla ilgili bir hesaplama var mıdır?

Öncelikle halının ne kadar sürede tamamlanacağı yine halıların boyutlarıyla doğru orantılıdır ama yine de bir hesaplaması vardır. Buna göre bir yolluk en az 1, en fazla 2 kişi tarafından dokunduğunda ortalama 20-25, 500 telli bir halı 2-3 kişi tarafından ortalama 25-30 günde dokunmaktadır. En fazla dokunanlardan biri olan 800 telli halı ise 3-4 kişi tarafından 35-40 gün arasında tamamlanabilmektedir.

Bir halının ne kadar sürede dokunup bitirilebileceği, üreticiler veya dokuyucular tarafından bilinmektedir. Yine de bu sürelerin artması veya azalması insan unsuruna bağlıdır. Buradaki değişimi, dokuyucuların işin ustası olmaları, halı tezgâhının başında oturma ve halının tamamlanma süreleri belirlemektedir.

Lâdik Halısının Maliyet Analizi

Üretici ve dokumacılar açısından halının mali hesaplaması, atılan düğüme göre yapılmaktadır. Yani bu hesaplama, bir kişinin attığı düğüm sayısına göredir. Kaba bir hesap yoktur. Ekonomik açıdan değerlendirildiğinde halı dokumacılığı, bu dönemlerde en çok tercih edilen ve haneye de en çok para getiren iş alanlarından biri olmuştur. Bu yıllarda halı dokumacılarına oldukça iyi bir para ödenmekteydi. Öyle ki bu para, o günün köylerinde, hatta Lâdik içinde bile nakit paranın bulunmadığı dönemlerde, daha da önemli bir unsur olmalıdır. Halı dokunan yerlerin büyük çoğunluğu ilçe ve köyler olduğu için, o dönemlerdeki iş alanlarının kısıtlılığı da dikkate alındığında, hem elde edilen bu para hem de bu parayı elde edenlerin kadınlar olması, çok dikkat çekici bir sosyal olgudur. Bu durum, aynı zamanda ev geçindirme konusunda kadınların erkeklerden daha etkin olduklarını da göstermektedir. Halı satışları ise toplu ve perakende şeklinde olmuştur. Halılar Lâdik’te üretilmekle beraber, toplu olarak halıların müşteriyle buluşturulduğu merkezler İstanbul, Isparta ve Ankara’dır. Perakende olarak halılar hem Lâdik merkezinde hem de Konya içinde mağazalarda satılmaktadır.