Geçmişten günümüze "Sarayönü"-37

SARAYÖNÜ YÖRESİ KÜLTÜRÜNDE SEREN "ÇINGIRAKLI KUYU" (2)

Dünyada seren

Türkiye’nin Bulgaristan sınırındaki şehri Edirne’de yaşayan Bulgaristan göçmenlerinden yapılan derlemede‚ Seren'i bildikleri anlaşılmaktadır ki bu da göçten önce yaşadıkları Bulgaristan’da da bilindiği ve kullanıldığını ortaya koymaktadır. Türkmenistan’da başkent Aşkabat’tan Merv şehrine giden yolun geçtiği açık arazide de‚ Seren bulunmaktadır. Ukrayna’da Arnavut, Bulgar ve Gagauzların yaşadı Pesarabya (bugünMoldova) bölgesinde‚ Seren bulunmakta ve Pınar adıyla bilinmektedir. Yine Odesa’nın Tatarpınar ilçesinde de‚ Pınar adıyla bilinen‚ Serenler mevcuttur. Gagauzlar genelde Ukrayna ve Moldova’da çorak bölgelerde yaşadıkları için suyu temin etmek ve elde tutmak kendileri için önemlidir ve yaşam biçimlerini şekillendirmektedir. Gagauzlar bir erkeğin hayatı boyunca üç şeyi yapması gerektiğine inanmaktadırlar. Bunlar; pınar kazmak (-ki içenler onu hatırlasın), ağaç dikmek ve ev yapmaktır. Bu gölgedeki serenler Türkiye’deki şekliyle birebir örtüşmektedirler. Günümüzde hemen hemen Gagauzların yaşadığı her köyde ve çevresindeki tarla ve bahçelerde‚ Pınar bulunmakta ise de zaman içerisinde elektrikle çalışan çeşmelere dönüştürülmektedirler.

Türkiye’de seren

Ziraat Terimleri Sözlüğünde‚ Serenin Bilecik-Bozüyük-Kandilli’de tespit edildiği göze çarpmaktadır. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü incelendiğinde “Seren” in Aydın-Bozdoğan-Eymir’de ise “Sereni” olarak söylendiği öğrenilmektedir. Tapındık ve çekme kova olarak da bilinir. İnternet üzerinden yapılan araştırmada da Afyon bölgesinde “Sarnıç”, Serengi” ve ”Kuyu” gibi adlarla da anıldığı anlaşılıyor.

Karaman yöresinde özellikle kuzeyindeki Türkmen köylerinin bulunduğu‚Türkmen ovası‛ bölgesinde Seren, kuyudan su çekerken çıkardığı ses nedeniyle “Çıngıraklı Kuyu” olarak isimlendirilmektedir. Serenin sehpasının ucunda bir makara vardır. Buna‚ Çıkrık denir. Uzun ağaç kolun bir ucuna bağlanan zincir veya ipin ucundaki kovanın büyüklüğüne göre ağırlık olarak diğer ucuna bağlanan taşın büyüklüğü de ‚doğru orantılı olarak‛ değişir.

Denge sağlaması ve su dolu kovanın kolayca yukarı çekilmesi amaçlanmaktadır. Boş olarak kuyuya salınan kova, suyla dolduğunda bir süre yukarıya doğru kişinin gücüyle çekilir, denge sağlandığında bu kez kuvvet noktasına bağlanan taş devreye girer ve ağırlığı ile kova yukarıya çıkar.

Zonguldak-Çaycuma bölgesinde de “Çekme Kova” olarak bilinmektedir. Uzun ağaç kolun kova takılı zincir bağlanan ucuna bir de çıngırak (çan) takılır. Bu çıngırak, kuyudan su çekildiğini haber veren uyarı sistemidir. Bu yörede su yaklaşık bir buçuk, iki metre derinlikte bulunduğu için serenin kuvvet noktasındaki taş yere değdiğinde su kovası dolu olarak kuyudan çıkmış olur. Hayvanların ve bahçelerin su ihtiyacını karşılamak için kullanılır. Günümüzde mevcut kuyulara elektrikli pompa takılmıştır.

Serenlerin sayısı yok denecek kadar azalmıştır. Kütahya’nın Çavdarhisar ilçesi Avlar köyünde; Aslanapa ilçesinin de Bezirgân ve Nuhören köylerinde “Sereng” olarak adlandırılan düzenek, bu köylerde mevcuttur. Avlar köyündeki (köyün açık arazisindedir) ile Bezirgân köyünde (köy girişindeki çayırlıktadır. Bulunan Serengler halen çalışır durumdadır ve kullanmaktadır. Nuhören köyündeki ise kuyusu köreldiği için çalışmayıp düzeneği köhne durumdadır. Yörede yaklaşık olarak 1960 yılından sonra bu tür kuyular açılmamış ve düzenekler yapılmamıştır.

Afyon-Gazlıgöl ilçesi Yaylabağı beldesinde ‚Seren‛ lerin eski tarihlerde köylüler tarafından açık arazide açılan kuyuların üzerine kurulduğu, Seren yardımıyla çıkarılan su ile çobanlar tarafından otlatmaya çıkarılan hayvanların su ihtiyacının karışlandığı yöre halkı tarafından anlatılmaktadır.

Seren yardımıyla kuyudan çıkartılan su, kuyunun yanında bulunan ince uzun havuzda toplanmakta, buna ‚yalak‛ adı verilmektedir. Yine Afyon-Emirdağ ilçesi ile Suvermez köyü arasında Dağılgan Köyünün yakınlarında iki tane Seren bulunmaktadır ve yörede Salındırmalı Kuyu adıyla bilinmektedir. 1990 yılına kadar çobanlar tarafından kuyudan çekilen suyun önündeki ‚Hatıl‛ adı verilen ince uzun havuza doldurularak hayvanların su ihtiyacını karşılamak için kullanılan salındırmalı kuyular bu tarihten sonra bakımsızlıktan köhneleşmişlerdir.

Bursa-Mustafa Kemal Paşa ilçesinde 8-10 adet Seren vardır. 1970 yılına kadar bölgede etkin olarak kullanılan serenler zamanla atıl kalmış ve köhneleşmeye başlamıştır. 2013 yılında Belediyenin öncülüğünde ilçenin Yeşilova beldesinde Karaot köyü yolu üzerinde 1948 yılında yapılmış bir‚ Seren onarılarak tekrar kullanılır hale getirilmiştir. Türkiye’de Seren bilinen ve bulunan yerler harita üzerine işaretlendiğinde bunların genellikle Anadolu’nun bozkır alanlarında yoğunlaştığı görülmektedir.

Konya’da seren

Seren Konya yöresinin sosyal ve kültürel hayatında önemli bir yere sahiptir. Bu tespiti yörede Seren içerikli obje ve pratiklerden hareketle yapmak mümkündür. Konya yöresinde Seren sayısının çoktur ve yöreye seyahat edenler Sereni ilginç bir obje olarak değerlendirerek bunların fotoğraflarını internette sosyal paylaşım sitelerinde yayımlamaktadırlar. Konya Büyükşehir Belediyesi tarafından Karatay İlçesinin Elmacı Mahallesinde bir sokağa Çıngıraklı Kuyu Sokak adı verilmiştir.

Sarayönü’nde seren

Sarayönü ilçesinde de Seren oldukça çoktur ve Çıngıraklı Kuyu olarak adlandırılmaktadır. İlçe merkezi ve mahalleleriyle açık arazide sınırlı olarak yaptığımız gezide Ladik mahallesinin Sarayönü çıkışında Sarayönü yolu boyunca yol kenarında, açık arazide, ilçe merkezinde Yukarı Mahallede, Konuklar Devlet Üretme Çiftliği yolu üzerinde seren tespit edilmiştir.

Belediye yetkilileri ile yaptığımız görüşmelerde gerek ilçe merkezinde gerekse mahallelerde ve açık arazide çok sayıda köhne seren olduğu öğrenilmiştir. Seren yöre insanının günlük yaşamında, tarihi geçmişinde ve kültürel kodlarında önemli bir yer tutmaktadır.

Sarayönü ilçesinin Çeşmelisebil, Çürüksu (Ertuğrul), Gözlü, Kuyulusebil mahallelerinde isimleri su, çeşme ve kuyu kültürünü çağrıştırmaktadırlar. İlçenin köy ve beldelerinde kullanılabilir ya da köhne durumda serenler bulunmaktadır.

İlçenin Kuyulusebil mahallesinin tarihi14 incelendiğinde köy halkının geçmişte kuyularına sahip çıkmak için silahla mücadeleye girdikleri, bu mücadelelere kadınların önderlik ve liderlik ettiğine dair anlatımlarla karşılaşılmaktadır.

Su insan yaşamının zorunlu bir ihtiyacı olması nedeniyle tarih boyunca özellikle kıraç (bozkır) alanlarda elde bulundurulması, korunması ve bulup sahip olanların dışında diğer kişi veya grupların eline geçmemesi gereken bir değer olarak görülmüş ve bu konuda mücadelelere girilmiştir.

Seren düzeneğine bazı yörelerde çıngırak takılması bu mücadelenin en basit ve küçük bir örneğidir. Tarihte birçok örneği olduğu gibi su, savaşlara varıncaya kadar elinde bulunduranlarca korunmuştur. Seren insanoğlunun yaşamak için zorunlu ihtiyacı olan suya ulaşma konusundaki yaratıcılığının ve pratik çözüm üreticiliğinin örneklerinden biridir. Bu aynı zamanda insanın keşif, icat ve yenilikçilikteki azim ve kararlılığı ile patiklerinin de göstergesidir.

Serenin yapımı, onarımı ve kullanımında mimari, marangozluk, taş işçiliği ve demircilik meslekleri de karşımıza çıkmakta, yörede bulunabilecek ağaç ve taşlardan faydalanılmakta, bu yolla gelir elde edilmesine de imkan vererek kendi ekonomisini oluşturulmaktadır.

Sonuç

Uzun yıllardır yenileri yapılmayan ve var olanların da bakım ve onarımlarının yapılmaması nedeniyle köhneleşen Serenlerin bulundukları yörelerdeki belediyelerce, kamu ya da özel kurum ve kuruluşlarınca veya akademik çevrelerce envanter çalışmasının yapılması; restore edilmesi ve kültürel mirasa kazandırılarak koruma altına alınmasında yarar olduğu tarafımızca değerlendirilmektedir.

Araştırma: Ergün VEREN