Geçmişten günümüze "Sarayönü"-68

SARAYÖNÜ YÖRÜK VE TÜRKMEN AĞIZLARININ BELİRGİN DİL ÖZELLİKLERİ (3)

Ötümlüleşme

Ötümsüz /ç/, /f/, /k/, /ḳ/, /p/, /s/, /ş/, /t/ ünsüzlerinin sırayla ötümlü karşılıkları olan /c/, /v/, /g/, /ġ/, /b/, /z/, /j/, /d/ ünsüzlerine dönüşmelerine ötümlüleşme denmektedir. Ötümlüleşmeyi ön, iç ve son seste olmak üzere üç grupta değerlendirmek gerekir.

Ön Seste Ötümlüleşme

Anadolu ağızlarının genelinde olduğu gibi standart Türkiye Türkçesinin aksine yöre ağzında ön seste ötümlüleşme hâkimdir. süd ġorsuñ dolaba, ġoyun ġurumaya duruḳana. / Süt korsun dolaba, koyun kurumaya başlarken. (DK/Çeşmelisebil) zininiñ ͜ üsdüne oturullarıdı. / Sininin üstüne otururlardı. (AK/Gözlü)

İç ve Son Seste Ötümlüleşme

Kelime sonunda bulunan süreksiz, ötümsüz ünsüzlerin (/ç/, /k/, /ḳ/, /p/, /t/) kendilerinden sonra bir ünlü gelince ötümlüleşmesi -bazı istisnaları olmakla birlikte- Türkiye Türkçesinde genel kural hâline gelmiştir. Kelime içinde iki ünlü arasında kalan bu süreksiz, ötümsüz ünsüzler standart dilde olduğu gibi ağızlarda da ötümsüzlüğünü genelde korumaktadır. Ancak hece ve kelime sonlarında bulunan bu ünsüzler, çoğunlukla ya ötümlüdür ya da yarı ötümlüdür. Kendisinden önce ünsüz bulunan hece başlarındaki süreksiz, ötümsüz ünsüzler de tamamen ötümlüdür. biçercilig yabdım. / Biçercilik yaptım. (OY/Çeşmelisebil) yasdıġ doḳurduġ. / Yastık dokurduk. (HY/Çeşmelisebil) admış ͜ üÇde yonana çıḳardma yaPdıġ. / Altmış üçte Yunan’a çıkartma yaptık. (TS/Gözlü)

Benzeşmeler

Benzeşme, bir dil birimindeki seslerin çıkış yeri ve çıkış biçimi bakımından birbirine yaklaşmasına denir. Yörede ağzında yaygın olarak görülen benzeşmeler şunlardır:

Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri

Bir ünsüzün kendisinden önceki bir ünsüzü tamamen ya da bir özelliği bakımından kendine benzetmesine gerileyici ünsüz benzeşmesi denir.

-md-~-nd

şimdi zarfının yöredeki varyantlarında diş ünsüzü olan –d- sesinin etkisiyle geniz, dudak ünsüzü olan –m- sesi; geniz, diş sesi olan –n- ünsüzüne dönüşmüştür. ben gėdsem hindi o ġaydı getirece:dim ben. / Ben gitsem şimdi o kaydı getirecektim. (OY/Çeşmelisebil)

-rl- ~-ll-

Kelime içinde kurallı biçimde -l- sesi, kendinden önce gelen –r- ünsüzünü tamamen kendine benzetir. şö:le yaḳın yėllerde şarab küpleri çıḳıyo. / Şöyle yerlerde şarap küpleri çıkıyor. (AÇ/Özkent)

-sc-~-ccıccaġ

(<ıs(ı)caḳ) su içece:ñ. / Sıcak su içeceksin. (HK/Lâdik)

-z-c-~-c-cacıcıġ

hamur yu͜uruduḲ. / Azıcık hamur yoğururduk. (HK/Lâdik)

-zs-~-ssta͜am,

hadi yassınnar ba͜alım. / Tamam, hadi yazsınlar bakalım. (AÇ/Özkent)

İlerleyici Ünsüz Benzeşmeleri

Bir ünsüzün kendisinden sonraki bir ünsüzü tamamen ya da bir özelliği bakımından kendine benzetmesine ilerleyici ünsüz benzeşmesi denir.

ġ(<ḳ-)-r~ġ-ġ

kadar edatı Karabıyık köyünde ilerleyici, uzak, tam benzeşmeyle genellikle ġadaġ şeklinde kullanılmaktadır. ġoyulasıya ġadaġ ġaynadırdıġ. / Koyulasıya kadar kaynatırdık. (AG/Karabıyık)

-nl-~-nn-

Kelime içinde -l- ünsüzünden önce -n- sesi gelince kurallı biçimde -l-, -nünsüzüne benzemektedir. biz bunnardan ġalabalı͜ız ya:. / Biz bunlardan kalabalığız ya.(Özkent)

-ñl-~-ñnanla-

ve dinle- fillerinin yöredeki varyantlarında (añla-, diñle-) –ñ- ünsüzü kendisinden sonra gelen –l- ünsüzünü kendisi gibi geniz sesi olan –n- ünsüzüne dönüştürmektedir. ben añnamam, dėme. / Ben anlamam, deme. (HG/Karabıyık) televzonda diñnedim. / Televizyonda dinledim. (HG/Karabıyık)

Ses Düşmeleri

-f-~-øçift

kelimesinde karakteristik olarak görülen bir ünsüz düşmesidir. şindi ġapısında dörd dene çiT çeker var. / Şimdi kapısında dört tane çift çeker var. (ŞÇ/Özkent) çiT sürdüm çoġ senelerce. / Çift sürdüm çok senelerce. (OY/Çeşmelisebil)

-l-~-ø-

Sadece altmış sayısı ve kalk- fiilinin yöredeki varyantlarında tespit edilen bir ünsüz düşmesidir. ilg bozduġları ca:miyi bilmeñ sen, admışlıyı bilmeñ. / İlk bozdukları camiyi bilmezsin sen, altmışlıyı bilmezsin. ( OY/Çeşmelisebil) ḳaḲdı, doḳuma hepsi ḳaḲdı şindi. / Kalktı, dokuma hepsi kalktı şimdi. (HY/Çeşmelisebil)

-n~-ø

Gözlü kasabasında -ken zarf-fiil ekinin kullanımında tespit edilen bir ses düşmesidir. şu yoldan ik ͜ kişi getirib götüri:dig baḲalım buralar ekinike. / Şu yoldan iki kişi getirip götürüyorduk bakalım buralar ekinken. (ET/Gözlü) şindi siz ġadarıḳa ben, ġadınan bazarına giderdim. /Şimdi siz kadarken ben, Kadınhanı pazarına giderdim. (AK/Gözlü)

-r-~-ø-

-(X)r geniş zaman ekinin bünyesindeki –r ünsüzü yöre ağzında sıklıkla düşmektedir. valla: açıġ viriseñiz, çoğ açıġ var arada. / Valla açık verirseniz, çok açık var arada. (RÇ/Özkent) onnarı sen bilisiñ. / Onları sen bilirsin. (OY/Çeşmelisebil)

Ses Türemeleri

-ø~-a

-ken zarf-fiil ekinde görülen bir ünlü türemesidir. yaḳaladdım ͜ onu evele ġıza:nan giderkene. / Yakalattım onu evvela kızakla giderken. (AÇ/Özkent) ordan da süd getirdi gelirkene. / Oradan da süt getirdi gelirken. (OY/Çeşmelisebil)

-ø~-g, -ġ

-IncA zarf-fiil ekinde görülen bir ünsüz türemesidir. şorayı aşıncaġ baña dėdi ki. / Şorayı aşınca bana dedi ki. (OY/Çeşmelisebil) gelinceg hemen bi südlü ġa:ve yapardı. / Gelince hemen bir sütlü kahve yapardı. (OY/Çeşmelisebil)

-ø~-m

yėñge yoġ mu yoñsam, dėdi. / Yenge yok mu yoksa, dedi. (OY/Çeşmelisebil) keşgem ġovmasalarıdı. / Keşke kovmasalardı. (HG/Karabıyık)

Göçüşme (Metatez)

Göçüşme, kelime içinde yan yana bulunan çift ünsüzlerin veya komşu hece ünsüzlerinin yer değiştirmesiyle oluşur. Göçüşmenin nedeni daha çok söyleyiş kolaylığına bağlanmaktadır. Sarayönü ağzında tespit edilen göçüşme örnekleri şunlardır:

-(k>)gş-~-şg(<k)-

unu elerik, eşgi hamır yaparız. / Unu eleriz, ekşi hamur yaparız. (AYK/Gözlü) zaba:nan ͜ o da eşgir. / Sabahleyin o da ekşir. (AYK/Gözlü)

-ml-~-lmhö:

le bi güccüg çölme:ñ içine sarı su ġatañ. /Şöyle bir küçük çömleğin içine sarı su katarsın. (MY/Çeşmelisebil) hemşerim dört sene eveli bizim melmeketimizde forsan motur varıdı. / Hemşerim dört sene evvel bizim memleketimizde Forsan motor vardı. (ŞÇ/Özkent)

-mr-~-rmfakirlerimiz

kerme yaki:. / Fakirlerimiz kemre yakıyor. (FT/Gözlü)

-pr-~-rpkórpüden

gėşdi gelin. / Köprüden geçti gelin. (AK/Gözlü) ġalmaz, torpa: gömülü:dü. / Kalmaz, toprağa gömülüyordu. (MK/Gözlü)

Ünsüz İkizleşmeleri

İç seste iki ünlü arasında bulunan bazı ünsüzlerin iki ayrı heceye ait olmak şartıyla yinelenmeleri olayına ünsüz ikizleşmesi denir. Talat Tekin ünsüz ikizleşmelerini Türkçede asli uzun ünlülerin varlığına bağlamaktadır. Ayrıca Türkçe kelimelerdeki ünsüz ikizleşmelerini Günay Karaağaç şöyle açıklar: “İç seste iki ünlü arasında bulunan ve vurguyu üzerinde bulunduran ikinci hece başındaki ünsüzler, ilk açık hece ünlülerinin etkisi altında, açık hecenin zayıflığını örtmek üzere ikizleşirler.” Sarayönü ağzında çoğunlukla –c-, –ş- ve –z- ünsüzleri ikizleşmektedir.

-c(<-ç-)-~-ccgúccüg

çocuġlar ya güccüg çocuġlar. / Küçük çocuklar ya küçük çocuklar. (AÇ/Özkent) zaman güccüg geliyodu. / O zaman küçük geliyordu. (OY/Çeşmelisebil)

-ş-~-şşçelig,

aşşıḲ hepsi ḳaḲdı arḲadaş. /Çelik, aşık hepsi kalktı arkadaş. (HÇ/Özkent) tarlada ėşşeg turpu dė͜e bi oT vardır. /Tarlada eşek turpu diye bir ot var.(OY/Çeşmelisebil) ėyi maşşallah, ėyi ėyi. / İyi maşalllah, iyi iyi. (DK/Çeşmelisebil) üç ġaşşıġ yo͜urd ġatañ. / Üç kaşık yoğurt katarsın. (MY/Çeşmelisebil) yorgan döşşeg diKcez di͜e. /Yorgan döşek dikeceğiz diye. (AY/Karabıyık)

-z-~-zzhanımı

öldü, diyi, yazzıġ a:ÇÇıġ pirişannadı diyi. / Hanımı öldü diye, yazık azıcık perişan hâle geldi diye. (HÇ/Özkent) azzı: buña vurudum. / Azığı buna vururdum. (HK/Lâdik)

Araştırma:

Fatih Numan KÜÇÜKBALLI

Mehmet YASTI