Geçmişten günümüze "Sarayönü"-71

SARAYÖNÜ MEZAR TAŞLARINA HALK EDEBİYATI AÇISINDAN BİR YAKLAŞIM

Türk kültür hayatının ve mezarlık geleneğinin önemli simgelerinden biri olan mezar taşları özellikle üzerlerinde barındırdıkları dini, beşeri, edebî ve folklorik yazı veya şiir özelliğindeki sözlerle birçok anlam taşımaktadır. Nitekim Konya ili Sarayönü ilçe merkezinde yer alan şehir mezarlıklarındaki mezar taşlarında rastladığımız ağıt, dua ve tek dörtlükten oluşan şiirler Türk halk edebiyatı açısından oldukça dikkatimizi çekmektedir. Bunun yanı sıra son yıllarda halk edebiyatının geniş yelpazesinde kendine yer bulan mezar taşları ile ilgili makaleler arasında da Sarayönü mezar taşlarının bu özellikleriyle yerini alması oldukça önem arz etmektedir. Bu makalede Sarayönü merkezde bulunan dört mezarlıktaki mezar taşlarından derlediğimiz mezar taşı sözleri incelenecektir. Daha sonrasında da bu bilgilerden yola çıkılarak Sarayönü mezar taşlarındaki bu sözler halk edebiyatı ve halk şiiri bakımından şiir özellikleri de dikkate alınarak içerdikleri konu başlıklarına göre detaylı bir şekilde irdelenmeye çalışılacaktır.

Ölüm kavramı, insan hayatının ve varoluşunun en önemli noktalarından biri olarak bilinmektedir. İslamiyet’i benimsemiş olan Türk milleti için de bu kavramın kutsallığı Türk kültüründe ve toplum hayatında aynı önemini sürdürmektedir. İşte bu öneminden dolayı ölümünden sonra ölen kişinin varlığının bilinmesi ve mezarının kaybolmasını önlemek amacıyla mezarın başına dikilen mezar taşlarının her biri de bizim için ayrı bir anlam ifade etmektedir. Her milletin kendi kültür varlığında olduğu gibi Türk kültüründe ve inanış hayatında da görülen mezar taşları, ait olduğu bu milli kültüre ve unsurlarına göre şekil almaktadır. Mezar taşlarında görülen bu şekillenme ölen kişinin inancına, geleneklerine, statüsüne, sosyo-ekonomik durumuna göre değişiklikler gösterebilmektedir.

Çoğu zaman yapmış olduğumuz mezarlık ziyaretlerinde dahi üzerinde fazlaca konuşmaktan çekindiğimiz ölüm, kimi toplum inançlarında bir sonun başlangıcıyken kimi zaman da bir başlangıcın sonu olarak düşünülmektedir.

İnsan hayatını böylesine derinden etkileyen ölüm kavramı her milletin hayatında olduğu gibi yüzyıllar önce İslam inancını benimsemiş olan Türk milletinin hayatında da çeşitli ritüellerle yerini almıştır. Bu ritüellerin başında da muhakkak ki mezar taşları gelmektedir.

Mezar taşları, tarihli olmaları ile müzecilik, etnografik ve sanat eserleri için birer belge özelliği taşırlar. Ayrıca yazılı mezar taşları Türk milletinin bu topraklarda yaşadığına ve bu toprakların bizim olduğuna dair birer tapu belgesidir. Bu nedenle bilimsel araştırmalar ve tarih çalışmaları yapılırken mezar taşları daha da önem kazanmaktadır. Bir başka deyişle, mezar taşları ve üzerindeki sözler bulunduğu çevrenin ve ait olduğu devrin inançlarının, adetlerinin, sanat geleneklerinin ortak ürünüdür. Bütün bu sayılanların yanı sıra mezar taşlarının üzerlerinde barındırdıkları sözler yönüyle kitle iletişiminin bir parçası olduğunu ve aynı mesajları okuyan herkese ulaştırdığını düşünürsek toplumsal bir işlevinin bulunduğunu da belirtmek gerekmektedir.

Mezar taşları, tarihimiz açısından (özellikle sanat tarihi) olduğu kadar, kültürümüz ve edebi hayatımız için de büyük bir önem arz etmektedir. İşte bu ve buna benzer saydığımız sebeplerle mezar taşları ve onların üzerindeki kimi sözlerin incelenmesi, halk bilim çalışmalarına ciddi katkılar sağlayacaktır. Bugüne kadar, Konya mezar taşlarını inceleyen araştırıcıların büyük çoğunluğu, taşların şeklini, süslemelerini, tarihi ve sanatsal yönünü ele almışlardır. Bu anlamda, yapılan bir çalışma “Konya Mezarlıkları ve Mezar Taşları” adıyla Hacer Kara ve Şerife Danışık tarafından hazırlanan Meram Belediyesi Kültür Yayınları arasında yayınlanan bir kitaptır. Konya il sınırları içindeki 60 mezarlıktan 42’sini ve bu mezarlıklardan da 168 mezar taşının ele alındığı bu kitapta Konya Mezar Taşları kitabeleri fazla yer almamıştır, yer alan kitabeler ise sanat yönüyle incelenmiştir. Ayrıca yapılan bu çalışmada Sarayönü ilçesi mezar taşları sözlerine hiç yer verilmemiştir. Bu konu ile ilgili dikkatimizi çeken bir başka adım ise Konya’da mezar taşları müzesinin kurulmasıdır. Bahsettiğimiz müze, Konya Büyükşehir Belediyesi tarafından Mevlana Kültür Vadisi Projesi kapsamında kurulan ve Türkiye’de ilklerden biri olan “Tarihi Mezar Taşları Müzesi”dir. Yetkililerden aldığımız bilgilere göre bu müze ile ilgili edindiğimiz izlenim; müzenin tarihi mezar taşlarının değerlendirilmesi ve halka sunulması kapsamında kurulmuş olduğudur. Nitekim burada da Sarayönü mezar taşları sözlerinin ele alınmadığını görmekteyiz.

Roma ve Bizans dönemine ait Sarayönü mezar taşları kitabelerinin kısmi olarak değerlendirildiği bir çalışma ise Sarayönü Kalkındırma, Sosyal Yardımlaşma, Eğitim Gönüllüleri ve Ornitoloji (Kuş Bilimi) Derneği kültür yayınları arasında Mehmet Karlı’nın yazarlığı ve Musa Karakurt’un editörlüğünde çıkarılan 132 sayfalık “Sarayönü” kitabıdır. Bu kitapta Laodikea (Lâdik) Antik Kenti bölümü anlatılırken Prof. Thomas Drew-bear’ın ve Prof. Dr. Hasan Bahar hocamızın birlikte yaptığı araştırmalardan hareketle Roma ve Bizans dönemine ait Latince-Grekçe yazılı mezar kitabeleri anlatılmaktadır.

Ayrıca aynı bölümde mezar yazıtları ile ilgili bilgi verilirken Sarayönü, Lâdik, Kurşunlu ve Başhüyük’teki mezarlıklardaki M.S. 2. ve 3. yüzyıllara ait Latince-Grekçe mezar taşları kitabelerinden de bahsedilmektedir.

Yapmış olduğumuz saha araştırmalarına dayanan bu bildiride Konya’nın Sarayönü ilçesinde yer alan dört ayrı mezarlıktaki Cumhuriyet dönemi mezar taşlarındaki sözler, halk kültürü bakımından şiirsel özellikleri de dikkate alınarak içerdikleri konular (temalar) yönüyle incelenmiştir. Buna bağlı olarak da mezar taşı sözlerinin kültürel değerleri ve Sarayönü kültürüne olabilecek katkıları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu saha çalışmamız sırasında ilgimizi çeken mezar taşları arasında Sarayönü’nde M.S. 2. ve 3. yüzyıllara ait Latince-Grekçe yazılı mezar taşları ve Osmanlı dönemi mezar taşları ile XIII. yüzyıla ait olan ve halk arasında Hz. Mevlana’nın aşçısı olarak bilinen Aşçı Baba Türbesi de bulunmaktadır. Latince ve Grekçe yazılı mezar kitabelerine Sarayönü Hatip Mezarlığı’nda rastladık. Uzmanlık alanımız olmadığı için bu mezar kitabelerinin üzerinde durmadık. Osmanlı dönemi mezar taşlarını ise başka bir çalışmamızda daha ayrıntılı bir şekilde değerlendirmek üzere bu bildirimizde ele almadık. Hz. Mevlana’nın aşçısı olarak bilinen Aşçı Baba Türbesi ile ilgili bilimsel çalışmaların yapıldığını bildiğimiz ve konu tekrarı yapacağımızı düşündüğümüz için bu türbe ile ilgili ayrıntılara da girmemeyi tercih ettik.

İncelediğimiz mezar taşı sözleri, Sarayönü şehir mezarlıklarının dördünden bizzat tarafımızca derlenmiştir. Bu mezarlıkların isimleri sırasıyla şöyledir:

1) Hatıp Mezarlığı: Halk arasında Hatıp Mezarlığı diye anılan ve Sarayönü ilçe merkezinin en eski şehir mezarlığı

2) Aşçı Baba Mezarlığı: 13. yüzyıla ait olan ve Hz. Mevlana’nın aşçısı Aşçı Baba’nın türbesinin de bulunduğu küçük bir mezarlık

3) Tatar Mezarlığı: Kırım’dan gelerek Sarayönü’ne yerleşen Tatar göçmenlerinin mezarlığı

4) Sarayönü Yukarı Mahalle (Tolobası) Mezarlığı: Sarayönü’ne ait cumhuriyet dönemi şehir mezarlığı Sarayönü merkezde bulunan mezarlıklardaki 326 mezar taşındaki sözleri incelemeye çalıştık. Böylelikle mezar taşı sözlerinin konu çeşitliliği yönüyle dikkat çektiğini gördük. İncelenen mezar taşları sözlerinde başta ölenin kimlik bilgileri (ölenin adı, soyadı, doğum ve ölüm tarihi, baba ya da anne adı, eşinin adı, kimi zaman sülâlesinin, babasının veya kendi lâkabı), ölenin nereli olduğu (yabancılar veya çevre köy ve ilçelerden olanlar için nereli olduğu), ölenin mesleği, ölenin Fatiha ve dua isteği, dünyanın geçiciliği, ölenin ölüm sebebi, öğüt verme, şehitlik ve gazilik gibi birçok konu, şiir şeklindeki dörtlüklerde veya dizeler halinde işlenmiştir. Saymış olduğumuz bu konulara örnek olacağını düşündüğümüz ve tespit ettiğimiz mezar taşı sözleri, şiir özellikleri de dikkate alınarak konu bakımından tasnif edilmiş; ana ve alt başlıklar halinde aşağıda sıralanmıştır.