YOK OLAN BİR SANAT: LADİK HALISI (2)

Halının Dokunduğu Mekânlar

Halı, dokunmak için imal edilmiş ağaç, demir gibi malzemelerden oluşmuş bir tezgâhta dokunmaktadır. Bu halılar, boylamasına yaklaşık 1 metre eninde ve 2,5-3,5 metre yüksekliğindeki tezgâhlarda üretilmektedir.

Tezgâhın bu boyutu, ona çok geniş bir alanda kullanılabilme ve her yere yerleştirilebilme fırsatı tanımaktadır. Halı ustalarının iş yerleri olarak kabul edilebilecek halı dokuma mekânlarını, iki gruba ayırmak mümkündür.

Bu mekânlar genel itibariyle, tezgâhların bulundukları veya kuruldukları yere göre adlandırılmışlardır. Bunların birincisi ‘Halı evi’ adı verilen atölyelerdir.

İkincisi ise, bu işle ilgilenmek isteyen evlerin, halı için ayrılmış odalarıdır. Lâdik'teki halılar genellikle halı evlerinde imal edilmektedir. Bu halı evleri, genel olarak o dönemde Lâdik’in her mahallesinde bulunmaktadır.

Bunlar genellikle tezgâhları kurmak için tek göz olarak sonradan inşa edilmişlerdir; boyutları genelde 50 ile 100 metrekare arasındadır. Bu halı evlerinin içerisine de, en az 2, en fazla da 10 ayrı tezgâh kurulabilmektedir. Böylelikle komşu, akraba veya herhangi bir yabancı, aynı halı evinde çalışma imkânı bulabilmektedir.

Yukarıda adı geçen köylerin neredeyse tamamında dokuma, köyün ortasına bir bina inşa ederek toplu olarak imal etmek yerine, iştigal etmek isteyenlerin her birisinin evine birer tezgâh kurularak gerçekleştirilmekteydi.

Malûm olduğu üzere köy evleri, bugünkü köylülerin yeni yeni yaptıkları evlerden bile oldukça farklıdır. Eski köy evleri, şimdiki 3 oda 1 salon tanımının ötesinde ya bir sofanın kenarında veya merkezinde odaların yer aldığı düzende inşa edilirdi.

Bunlar bazen 2 katlı olsalar da veya oda sayısı 4 olsa da, köylünün temel olarak kullandığı oda 1 idi. Diğer odalar her zaman ekstraya girmekte veya bugünkü anlamda müstakil olarak kullanılmamaktaydı. Dolayısıyla, ekstra bir iş veya ihtiyaç olduğunda, o odalardan biri kısa zamanda ihtiyaca göre hemen şekil değiştirebiliyordu.

Halıcılar tezgâh getirip kuracak yer aradıklarında, köylü, o odalardan birisini hemen halı tezgâhı için ayırıveriyordu. Halılar bazen de, belki de uzun ve soğuk kış gecelerinde daha çok kullanabilmek ve yakıttan tasarruf edebilmek için, oturmakta oldukları odanın uygun bir köşesine de kurulabilmekteydi.

Dolayısıyla halı dokuyanlar da, genelde aynı hane üyelerinden, yakın komşulardan veya akrabalardan oluşuyordu. Böylece hem daha rahat ve sıcak bir çalışma ortamı hem de verimli bir üretim gerçekleştiriliyordu.

Halı Malzemeleri

Ladik halısının dokunduğu tezgâhların 1970’lerden önce, hemen hemen bütün aksamı ağaçtan iken, 1990’lardan sonra her bir parçası demirden yapılmaya başlanmıştır. Bu tezgâhların imal edildiği en büyük merkez ise, Isparta'dır. Ama Konya'da da halı tezgâhı imal edildiğini biliyoruz. Halıda kullanılan iplerin çözgüsü pamuk, örgüsü ise % 100 yündür. Lâdik halısının örgü iplerinde, belki XIX. yüzyılda kökboyanın kullanıldığını söyleyebiliriz. Zaten XIX. yüzyılda kök boya imalatında kullanılan cehri bitkisi3, kök boya imalatında kullanılmak için çok miktarda üretiliyordu. Ancak XIX. Yüzyılın sanayileşmesinin etkisiyle, batıdan çok daha ucuza mal olan kimyasal boya, kök boya geleneğini yok etmiştir. 1970'lerde artık halı iplerinin boyasında krom boya kullanılıyordu. Krom boya ile renklendirilmiş bu ipler, diğerlerinde olduğu gibi, genellikle Isparta’da imal ediliyordu. Dolayısıyla bölgedeki halı üreticileri, hemen her halı imalında kullanılan malzemeleri başka yerlerde de bulunsa, Isparta’dan temin ediyorlardı.

Halının temel malzemelerinden olan bu yün iplerin, her rengi mevcuttur; halıda hemen hemen her renk kullanılmaktadır. Ancak Lâdik halı modellerinde bazı renkler ön plana çıkmaktadır ki bunların sayısı 13'ü bulmaktadır.

Neredeyse Lâdik halısı, bu renkleriyle temayüz etmiştir. Bu renkler beyaz, kırmızı, lacivert, koyu pembe, açık pembe, koyu yeşil, açık yeşil, sarı, bej, kahverengi, siyah, açık mavi ve koyu mavidir. Bu renklerin fazla kullanılması, müşterilerin tercih etme sebebi olarak gösterilse de bunu başka unsurlarla, başka sebeplerle açıklamak gerekmektedir.

xxx

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ YAYINLARI: 8

TARİH, KÜLTÜR, SANAT, TURİZM VE TARIM AÇISINDAN ULUSLARARASI SARAYÖNÜ SEMPOZYUMU (24-26 EKİM 2014 KONYA) BİLDİRİ KİTABI

Aynur KARADOĞAN (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı)