Başhüyük Karaçay-Malkar'lar ve gelenekleri (1)

93 Harbi de denilen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra Kafkasya'dan Anadolu'ya önemli miktarda göçler olmuştur. Göç eden Kafkas halklarından birisi de Karaçay-Malkar Türkleridir.

Karaçay-Malkarlılar Anadolu'da çeşitli vilayetlere yerleştirilmiştir. Onların yerleştiği vilayetlerden birisi de Konya olmuştur. 1905 yılında deniz yolu ile İstanbul'a gelen Karaçay-Malkarlılar, aslında Şam'a gitmek niyetiyle yola çıkmışlardır.

Ancak onların ikna edilerek Konya'ya inmeleri sağlanmış ve burada beğendikleri topraklara yerleştirilecekleri ifade edilmiştir.

Sultan II. Abdülhamid'in talimatıyla arazisini beğendikleri Bugünkü Sarayönü ilçesinin yakınında devlet tarafından Ümran-ı Hamidiye adı verilen bir köy inşa edilerek Karaçay-Malkarlılar 1907 yılında buraya yerleştirilmişlerdir. Köyün adı Cumhuriyet döneminde Başhüyük olarak değiştirilmiştir.

Daha önce belediyelik kasaba olan Başhüyük Türkiye'de Karaçay-Malkarlıların yaşadığı nüfusu en kalabalık yerleşim birimidir. Dil olarak Anadolu Türkçesinden farklı Kıpçak lehçesine dayanan Karaçay Türkçesi konuşan Başhüyük Karaçay-Malkar Türklerinin, gelenek ve görenekleri de oldukça farklı ve kendilerine özgüdür.

Karaçay-Malkarlılar uzun süre kapalı bir toplum yapısı içinde Kafkasya'daki kültürel dokularını korumuşlardır. Ancak 1960lı yıllarda başlayan köyden kente göçlerle beraber adet ve geleneklerinde bazı değişimler olsa da yine dilleriyle beraber kültür ve geleneklerini büyük ölçüde muhafaza ederek günümüze kadar getirmişlerdir.

Karaçay-Malkarlılarda toplumun temel taşı olan ailenin kurulmasını sağlayan evlilikler esnasındaki gelenekler oldukça ilginç ve farklıdır. Anadolu'ya göçlerinin üzerinden bir asrı aşkın bir süre geçen Başhüyük Karaçay-Malkar Türkleri, Kafkasya'da olduğu gibi akraba evlilikleri yapmamaktadır.

Onlar tarafından aile kurmaya giden yoldaki evlenilecek adayı belirleme, kız isteme veya kaçırma, nikah ve düğün gelenekleri, düğün esnasındaki ritüel ve eğlenceleri neredeyse aynen korunarak günümüze getirilmiştir.

Doğumla başlayıp ölümle biten insan hayatının önemli kavşak noktaları vardır. Bunların başında da aile kurmak gelmektedir. Böylece neslin devamı sağlanmakta ve aynı zamanda toplumun en küçük temel yapı taşlarından olan aile oluşturulmaktadır. Tarihsel süreçten beri sağlıklı bir ailenin temelleri de evlilik yoluyla atılmaktadır. Aslında insan hayatının kilometre taşlarından birisi olan ve nesilden nesile aktarılarak gelen evlilik adet ve gelenekleri toplumdan topluma değişmektedir.

Karaçay-Malkarlar bir Türk kavmi1 olup tarihsel süreçte Kuzey Kafkasya'da Mingi Tav denilen Elbruz Dağları'nın eteklerinde yaşamışlardır. Onların bir kısmı XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren de Anadolu'ya göç etmek zorunda kalmışlardır.

Anadolu'ya gelen Karaçay-Malkarlar çeşitli vilayetlere yerleştirilmişlerdir ki bunların içerisinde Konya vilayeti de bulunmaktadır. Konya'ya gelen Karaçay-Malkarlar Sarayönü ilçesine 7 km. uzaklıkta bulunan ve Ümran-ı Hamidiye adıyla inşa edilen köye yerleştirilmişlerdir.

Cumhuriyet devrinde Başhüyük olarak adı değiştirilen bu köyde yaşayan Karaçay-Malkarlıların gelenek ve görenekleri komşu köylerinden oldukça farklıdır. Bu farklılık özellikle evlilik ve düğün geleneklerinde belirgin bir şekilde kendini göstermektedir. Neredeyse başlangıçtan itibaren kendilerine özgü evlilik ve düğün gelenekleri olan Başhüyük Karaçay-Malkar Türklerinde bu adet ve gelenekler korunak günümüze kadar getirilmiştir.

Başhüyük Karaçay-Malkar Türklerinin evlilik ve düğün gelenekleri ile ilgili en önemli derleme kendisi de Başhüyüklü olan ve Türkiye'de Karaçay-Malkarlılar ile ilgili çok önemli çalışmalara imza atan Prof. Dr. Ufuk Tavkul tarafından yapılmıştır.

Bu araştırmada Başhüyük Karaçay-Malkarlılarındaki evlilik ve düğün gelenekleri derlenmeye çalışılmıştır. Derleme yapılırken birden fazla kişiye (3kişi) müracaat edilmiş ve bunlardan derlenen bilgiler karşılaştırılmak suretiyle eksiklik ve hataların giderilmesi yöntemine başvurulmuştur.

Derleme için aslında kendisi Başhüyüklü olup şu anda Konya'da yaşayan ve 79 yaşında bir ev hanımı olan Feride Karaçay ile 2014 yıl içerisinde aralıklarla yapılan görüşmeler kayıt altına alınmıştır.

Ayrıca Başhüyük nüfusuna kayıtlı Konya'da ikamet eden ve 67 yaşında bir Emekli olan Özdemir Uğurlu ile de yine 2014 yılı içerisinde birkaç defa yüz yüze görüşme yapılarak bu görüşmeler de kaydedilmiştir.

Sonra bu ses kayıtları yazıya dönüştürülerek bir plan dâhilinde bu çalışma oluşturulmuştur. Bu esnada aynı zamanda kendisi de Başhüyüklü olan eşim Emine (Uğurlu) Solmaz'ın verdiği bilgiler ile eksiklikler tamamlanmış ve bazı hatalar düzeltilmiştir.

xxx

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ YAYINLARI: 8

TARİH, KÜLTÜR, SANAT, TURİZM VE TARIM AÇISINDAN ULUSLARARASI SARAYÖNÜ SEMPOZYUMU (24-26 EKİM 2014 KONYA) BİLDİRİ KİTABI

Sefer SOLMAZ*

* Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Konya./TÜRKİYE [email protected]